OKRES GŁOGOWSKI
***
OKRES KRAKOWSKI

POWSTANIE AKADEMII KRAKOWSKIEJ
***
SCHOLASTYKA
I SPOSÓB NAUCZANIA NA UNIWERSYTETACH ŚREDNIOWIECZNYCH

ASTRONOMIA
I ASTROLOGIA
***
GEOGRAFIA
I "MEDYCYNA"
***
LOGIKA I FILOZOFIA

ZNACZENIE EDYCJI TEKSTU - RYSZARD TATARZYŃSKI
***
COMMENTARIUS IN "METAPHYSICAM" ARISTOTELIS -
SPIS TREŚCI

INDEKS
WAŻNIEJSZYCH
DZIEŁ
GŁOGOWCZYKA
WG HIERONIMA
SZCZEGÓŁY
***
INDEKS
WAŻNIEJSZYCH
DZIEŁ
GŁOGOWCZYKA
WG
FELIKSA
BENTKOWSKIEGO
(1814)
***
FRAGMENT
Z KRONIKI
DŁUGOSZA
DOTYCZĄCY
POWOŁANIA
UCZELNI
W KRAKOWIE
***
JAK SZUKAĆ JANA
Z GŁOGOWA W
INTERNECIE
I
BIBLIOGRAFIACH
***
LEONARD
COX
MOWA POCHWALNA
[...]
NA CZEŚĆ
PRZESŁAWNEJ
AKADEMII
KRAKOWSKIEJ
(1518)
***
BIBLIOGRAFIA
DO BADAŃ
NAD
JANEM
Z GŁOGOWA
***
LITERATURA
CYTOWANA
I
WYKORZYSTANA
PRZY
TWORZENIU
STRONY

LICZNIK ODWIEDZIN

STRONA GŁÓWNA

KONTAKT:
Michał Urbanowski
urbanowski.michal@wp.pl

DZIAŁALNOŚĆ NAUKOWA JANA Z GŁOGOWA
ASTRONOMIA I ASTROLOGIA

iek naszego wszechświata liczy się w miliardach lat, jego rozmiary, liczba atomów a nawet galaktyk zmusza nas do zapisywania liczb w postaci dziesiętnej. Oczywistością jest dla nas, że Ziemia krąży wokół Słońca a Słońce jest tylko jedną z ok. 10²¹ gwiazd, która leży na obrzeżu jednej z ok. 10¹¹ potęgi galaktyk. Fizyka i matematyka okazały się uniwersalnym narzędziem, na tyle dobrze sprawdzającym się przy opisie wszechświata, że mówi się nawet o stworzeniu jednolitej "teorii wszystkiego". Kosmologia (nie wspominając już o astronomii) stała się w XX wieku poważną nauką opartą na obserwacjach a nie - jak niegdyś - na spekulacjach¹.

czasach Głogowczyka sytuacja w astronomii wyglądała zupełnie inaczej, inne stawiano przed astronomią cele i inne stosowano metody (chociaż zawsze była to w pewnym stopniu nauka empiryczna). W średniowieczu astronomię wiązano bardzo mocno z astrologią. Astrologię pojmowano jako astronomię praktyczną - astrologia mówiła o skutkach, astronomia zaś o przyczynach.

Astrologia - pisze Izydor - jest po części naturalna, po części zaś przesądna. Naturalna to ta, która śledzi bieg Słońca, Księżyca i gwiazd, oraz pewne przerwy w tym biegu. Przesądna natomiast to ta, którą uprawiają matematycy [tzn. astrologowie w dzisiejszym rozumieniu tego słowa] wróżący z gwiazd. Przypisują oni dwanaście znaków Zodiaku poszczególnym częściom duszy i ciała, a z biegu gwiazd usiłują przepowiadać losy ludzkie.2

dzisiejszych czasach powiązanie astronomii z astrologią budzi niesmak, astrologia jest bowiem (zasadnie) utożsamiana z szarlatanerią. Jednak w średniowieczu wiara w przyczynowe powiązanie konfiguracji ciał niebieskich i losów ludzkich była powszechna. Niezależnie od tego, co myślimy obecnie na temat astrologii, musimy stwierdzić, że przysłużyła się ona dobrze rozwojowi astronomii - często to właśnie astrologia inspirowała badanie gwiazd. Astrologowie byli utrzymywani na dworach królewskich, podobnie jak lekarze. Żeby istniał astrolog, potrzebny był astronom, często zaś sam astrolog był astronomem. Astronoma potrzebowali nie tylko astrologowie, ale również duchowni do określania terminów ruchomych świąt kościelnych, stąd kościół niekiedy działania astronomów wspierał (było to powodem dla którego wąskich podstaw astronomii uczono jeszcze przed powstaniem Akademii Krakowskiej w szkołach klasztornych). Co do astrologii kościół był nastawiony bardziej sceptycznie. Występowały zresztą nieporozumienia, bo astronomia i astrologia były tak mocno ze sobą związane, że w praktyce często ich nie rozróżniano, to, co wchodzi wg dzisiejszych kryteriów do astronomii zaliczano niekiedy do astrologii a to, co wg dzisiejszych kryteriów jest astrologią zaliczano do astronomii - po prostu nie przykładano wagi do tego typu rozróżnień. Sam Kopernik w przedmowie do "Ksiąg o obrotach sfer niebieskich", pisał: (...) jeżeli zechcemy oceniać nauki podług wartości przedmiotu, jakim się każda zajmuje, ta najpierwsze otrzyma miejsce, którą jedni astronomią, inni astrologią, wielu zaś spośród starożytnych szczytem nauk matematycznych nazywają. Ona bowiem stojąc na czele nauk wyzwolonych, godna zaiste człowieka szlachetnie myślącego, wspiera się na wszystkich niemal częściach nauk matematycznych: arytmetyka, geometria, optyka, geodezja, mechanika i wszystkie jakie tylko mogą być inne, do niej się odnoszą.

odobnie jak astrologia pomogła w rozwoju astronomii, tak alchemia okazała się prekursorką chemii. To właśnie alchemicy najbardziej gorliwie prowadzili eksperymenty "chemiczne". Mając to wszystko na uwadze, nie powinniśmy się doszukiwać sprzeczności w tym, że Jan z Głogowa był astronomem i astrologiem w jednej osobie.

stronomia ówczesna była oparta w dużej mierze na traktacie astronomicznym Ptolemeusza - Megiste syntaksis, lepiej znanym jako Almagest (nazwa powstała przez dodanie arabskiego rodzajnika "Al"), dzieło to pochodziło z II w.n.e.. System Ptolemejski opierał się na epicyklach i deferentach - od samego początku był to system skomplikowany, lecz z czasem komplikował się jeszcze bardziej - wprowadzono punkt ekwantu i modyfikowano teorię dodając coraz to nowe hipotezy, które są jednymi z najbardziej wyraźnych przykładów hipotez ad hoc w historii nauki³. System Ptolemejski upowszechnił się w średniowiecznej Europie dzięki trzynastowiecznemu Traktatowi o sferze Jana Sacrobosco, opartym na źródłach arabskich a w szczególności na traktacie al-Farghaniego. Traktat Sacrobosco stał się popularnym podręcznikiem na uniwersytetach, również na Akademii Krakowskiej, z tego też powodu Jan z Głogowa - jako dydaktyk i astronom - zostawił po sobie komentarz do tego dzieła (Introductorium in tractatum spherae Joannis de Sacrobusco). System Ptolemejski był oczywiście geocentryczny - Ziemia leżała w środku (była jednocześnie środkiem deferentu) a wokół niej po deferentach i epicyklach krążyły planety. Kolejnym po Ptolemeuszu autorytetem w ówczesnej astronomii był Arystoteles z 55-cioma sferami wirującymi wokół Ziemi. Systemów Arystotelesa i Ptolemeusza używano w średniowieczu na przemian, nigdy jednak nie zgadzały się one do końca z obserwacjami. Oba systemy upadły ostatecznie w wyniku powstania teorii Kopernika, który - jak powszechnie wiadomo - w centrum "wszechświata" umieścił Słońce. Jednym z ważniejszych motywów, które inspirowały Kopernika było to, że nieustannie modyfikowane systemy Ptolemeusza i Arystotelesa, całkowicie straciły swoją prostotę, co kłóciło się z postulatami Pitagorejskimi. Swój udział w przygotowaniu kopernikańskiej rewolucji miała również Akademia Krakowska.

J wykształcił i przyciągnął w XV w. wielu mistrzów w zakresie astronomii - jednak najważniejsze miejsca zajmują tutaj Wojciech z Budzewa oraz właśnie Jan z Głogowa. Te dwie postaci stały się sławne nie tylko z powodu swoich osiągnięć, lecz również - a może przede wszystkim - dlatego, że byli to nauczyciele Mikołaja Kopernika, który w roku 1491 przybył na studia do Krakowa.

o, że astronomia (i matematyka) stały się silnymi dziedzinami nauki na Akademii Krakowskiej zawdzięczamy w dużej mierze Strobnerowi, mieszczaninowi krakowskiemu, który w 1405 ufundował katedrę tych nauk (katedrę astrologii ufundował natomiast Marcin Król z Żurawicy 54 lata później). Istnienie odrębnych katedr: astronomii i astrologii napędzało badanie gwiazd - obie katedry współdziałały ze sobą. Specyficznym dla astrologów zajęciem było w owym czasie pisanie prognostyków, szczególnie przy okazjach pojawiania się rzadkich ciał na niebie np. komet. Jeden z takich prognostyków - autorstwa Marcina Bylicy z Olkusza - można znaleźć pod adresem

Prognostyk Jana z Głogowa - rok 1500

www.wiw.pl/astronomia/eseje/historia/marcin/c1.asp.

Prognostyki pisał też Jan Głogowczyk, prawdopodobnie stworzył ich ok. 40, do naszych czasów zachowało się jednak tylko kilka. Najbardziej znanym prognostykiem Głogowczyka jest ten, w którym "przepowiedział" pojawienie się "czarnego zakonnika", jaki miał wprowadzić wielki zamęt w całym chrześcijańskim świecie. Przepowiednia taka świetnie pasowała do pojawienia się Marcina Lutra. Luter był augustianinem, nosił więc czarny habit a zamęt jaki wprowadził w chrześcijańskim świecie jest nie do przecenienia. Takie szczęśliwe trafy przynosiły twórcą prognostyków wielką sławę. Trzeba powiedzieć uczciwie - chociaż nie wszyscy mają ochotę na akcentowanie tego faktu - że Głogowczyk był zagorzałym obrońcą nie tylko astronomii ale i astrologii o czym świadczy jego Pochwała astrologii (Defensio astrologiae). Warto też wspomnieć, że zaczął nawet tworzyć monumentalne dzieło Summa astrologiae - nie dokończył jednak części O wyborze szczęśliwych dni. Do działalności w zakresie astrologii należy zaliczyć również kalendarze Głogowczyka, które zawierały instrukcje do korzystania z kalendarza Jana Regimota.

perspektywy czasu bardziej interesująca jest jednak działalność astronomiczna Głogowczyka. Częściowo opierała się ona na działalności komentatorskiej. Jednym z komentarzy Głogowczyka jest wspomniany już Introductorium in tractatum spherae materialis Johannis de Sacrobuso, innym ważnym komentarzem jest Computus chirometralis. Właśnie w działalności komentatorskiej i nauczycielskiej najmocniej objawia się wpływ Głogowczyka na rozwój astronomii w Polsce. Jego uczniami były tak wybitne postaci jak Wojciech Krypa, Stanisław Bylica, Leonard Vitreatoris, Stanisław Selig czy nawet - jeszcze zanim wykładał równolegle z Głogowitą - Wojciech z Brudzewa, który to uczeń chyba jednak przerósł mistrza, no i w końcu największy - Mikołaj Kopernik. Jednakże przy ustaleniu wpływu Głogowczyka na Kopernika istnieją niemałe wątpliwości - zagadnienie to czeka wciąż na rzetelne zbadanie. Jakkolwiek prof. Binkenmajer - jeden z bardziej rzetelnych badaczy twórczości Jana z Głogowa - gorąco zapewnia nas o tym, że Kopernik musiał słuchać wykładów Głogowianina.⁴

Interpretatio almanach (1514)	Karta tytułowa Introductorium astronomiae (1514)	Computus Chirometralis

ednym z większych osiągnięć Jan z Głogowa, a także Wojciecha z Budzewa jest to, że w swoich dziełach dokonali zredukowania tablic alfontyńskich (które podawały sposoby obliczania położenia ciał niebieskich na podstawie teorii Ptolemeusza) na południk krakowski. Tablice te powstały w XIII w. przy wsparciu Alfonsa X Mądrego (stąd nazwa alfontyńskie). Dostosowanie tablic do Krakowa umożliwiło bardziej dokładne (o tyle o ile można tutaj mówić o dokładności) wyliczenia położenia planet. Trudno doszukiwać się wielkich odkryć Głogowczyka w zakresie astronomii, ważne jest jednak to, że poprzez swoją działalność dydaktyczną przygotował pokolenia polskich astronomów i że w dużej mierze to właśnie dzięki niemu, Akademię Krakowską uważano powszechnie za uczelnię, na której nauki astronomiczne były bardzo silne.

Jak wielki rozgłos zyskała astronomia krakowska z końca XV w., reprezentowana głównie przez Jana z Głogowa i Wojciecha z Brudzewa oraz ich uczniów, świadczy znana wypowiedź niemieckiego kronikarza z Norymbergii Hartmanna Schedela, autora wielkiej Kroniki świata, wydrukowanej w 1493 r., gdzie kronikarz ten zamieszcza taką uwagę: "W krakowie jest sławny uniwersytet, bogaty w wielu znakomitych i bardzo uczonych mężów, gdzie się wykłada liczne sztuki wyzwolone. Najwyżej jednak stoi tam nauka astronomii. I w całych Niemczech nie ma sławniejszego (pod tym względem) uniwersytetu, jak o tym wiem dokładnie z opowiadania wielu osób".5

<< WSTECZ * GÓRA STRONY * DALEJ >>

[1]Termin "kosmologia" w odniesieniu do historii myśli ludzkiej oznacza te teorie, które tworzył człowiek na tematy najbardziej ogólne - dotyczące powstania Wszechświata, jego rozwoju i budowy. Przy takim rozumieniu kosmologii, możemy mówić o kosmologii Majów, kosmologii ludów Babilonu czy kosmologii zawartej w biblii. Kosmologie w takim ogólnym znaczeniu wyznaczała niemal każda religia czy kultura. Na tej podstawie widać, że pytania o powstanie Wszechświata (kosmogonia), czy jego koniec (eschatologia kosmologiczna) od dawna były pytaniami podstawowymi dla człowieka. Początkowo kosmologie tworzone były przez mity, potem zadanie to przejęła filozofia, w ramach której próbowano już uzasadniać kosmologiczne tezy.
Zasadnicza zmiana znaczenia słowa "kosmologia" i jego rozumienia dokonała się stosunkowo niedawno wraz z tym, kiedy spekulacja na temat powstania, budowy i rozwoju Wszechświata zaczęła być wspomagana obserwacjami i eksperymentami. Podstawy pod to dała teoria względności i począwszy od jej powstania, przez cały XX wiek kosmologia stawała się nauką coraz bardziej empiryczną, co nie oznacza, że wolną od spekulacji. W tym nowym znaczeniu kosmologia jest działem astronomii, w ramach którego na podstawie obserwacji astronomicznych i ich ekstrapolacji tworzy się modele Wszechświata, których cechą jest to, że mogą być chociaż w pewnym zakresie skonfrontowane z obserwacjami. Kosmologia wyznacza więc w dalszym ciągu najbardziej ogólną charakterystykę Wszechświata, zmiana nacisku jest jednak położona na metodę, która jest podstawą jej tworzenia.

[2]M. H. Malewicz, "Pochwała astrologii" Jana z Głogowa, czyli historia sporu astrologów z teologami [w:] Wiedza i Życie, 4/1990, s. 38.

[3]Przez hipotezę ad hoc należy w tym miejscu rozumieć taką hipotezę, która zostaje wprowadzona do teorii tylko po to, żeby teorię ratować i uzgodnić ją z obserwacjami. Losy teorii Ptolemeusza są bardzo wdzięcznym tematem do analizy roli hipotez ad hoc w nauce. Zainteresowanych odsyłam do dzieł Poppera i Quine'a.

[4]Jest rzeczywiście nieprawdopodobne, żeby Kopernik nie spotkał się z osobą Jana z Głogowa, jednak dowód jaki przytacza prof. Birkenmajer wydaje się słaby. Opiera się on na tym, że Głogowczyk wymienia autorów systemów odmiennych od Ptolemeuszowego - Eudoksosa i Kallipa w odwrotnej kolejności aniżeli Arytoteles. Inni autorzy wymieniają te postaci w kolejności poprawnej - inni - ale nie Kopernik. Jest to faktem, czy jednak fakt taki wystarcza jako dowód na to, że Kopernik słuchał wykładów Głogowczyka?

[5]E. Rybka, Astronomia [w:] Zarys nauk przyrodniczych w Polsce, red. K. Maślankiewicz, Warszawa 1983, s.101.