OKRES GŁOGOWSKI
***
OKRES KRAKOWSKI

POWSTANIE AKADEMII KRAKOWSKIEJ
***
SCHOLASTYKA
I SPOSÓB NAUCZANIA NA UNIWERSYTETACH ŚREDNIOWIECZNYCH

ASTRONOMIA
I ASTROLOGIA
***
GEOGRAFIA
I "MEDYCYNA"
***
LOGIKA I FILOZOFIA

ZNACZENIE EDYCJI TEKSTU - RYSZARD TATARZYŃSKI
***
COMMENTARIUS IN "METAPHYSICAM" ARISTOTELIS -
SPIS TREŚCI

INDEKS
WAŻNIEJSZYCH
DZIEŁ
GŁOGOWCZYKA
WG HIERONIMA
SZCZEGÓŁY
***
INDEKS
WAŻNIEJSZYCH
DZIEŁ
GŁOGOWCZYKA
WG
FELIKSA
BENTKOWSKIEGO
(1814)
***
FRAGMENT
Z KRONIKI
DŁUGOSZA
DOTYCZĄCY
POWOŁANIA
UCZELNI
W KRAKOWIE
***
JAK SZUKAĆ JANA
Z GŁOGOWA W
INTERNECIE
I
BIBLIOGRAFIACH
***
LEONARD
COX
MOWA POCHWALNA
[...]
NA CZEŚĆ
PRZESŁAWNEJ
AKADEMII
KRAKOWSKIEJ
(1518)
***
BIBLIOGRAFIA
DO BADAŃ
NAD
JANEM
Z GŁOGOWA
***
LITERATURA
CYTOWANA
I
WYKORZYSTANA
PRZY
TWORZENIU
STRONY

LICZNIK ODWIEDZIN

STRONA GŁÓWNA

KONTAKT:
Michał Urbanowski
urbanowski.michal@wp.pl

SCHOLASTYKA I SPOSÓB NAUCZANIA NA UNIWERSYTETACH ŚREDNIOWIECZNYCH

ieki średnie w rozpowszechnionym wyobrażeniu to "wieki ciemne", okres zniewolenia nauki przez religię, filozofii przez teologię, nauk empirycznych przez spekulację. Obraz taki - jak postaram się wykazać - nie jest do końca prawdziwy.

łowa "scholastyka" używa się na określenie średniowiecznej filozofii chrześcijańskiej, zogniskowanej w szkołach (katedralnych, biskupich) oraz na uniwersytetach. Powyższe określenie scholastyki jest najbardziej rozpowszechnione ale zarazem minimalistyczne, ponieważ używa się słowa "scholastyka" także na określenie średniowiecznej metody nauczania oraz średniowiecznej metodologii uprawiania działalności "naukowej". Działalność "naukowa", do której odnosi się słowo "scholastyka", była skierowana intencjonalnie na uzgodnienie dogmatów wiary z filozofią oraz rozumem (co wyraża się często słowami Anzelma: fides quaerens intellectum - wiara poszukująca zrozumienia). Z czasem słowa "scholastyka" zaczęto używać na określenie wszelkich rozumowań nadmiernie abstrakcyjnych i formalnych (wg czyichś kryteriów). W tym znaczeniu "scholastyka" używana jest jako określenie pejoratywne. Niegdyś pejoratywny wydźwięk miało również słowo "gotyk"¹. Używanie słów "gotyk" oraz "scholastyka" w znaczeniu pejoratywnym jest oczywiście skutkiem renesansowej i oświeceniowj wrogości wobec kultury średniowiecznej. Obecnie słowo "scholastyka" traci pejoratywny charakter, natomiast słowo "gotyk" całkowicie już ten charakter straciło. Warto zauważyć w tym miejscu, że na współczesny paradygmat naukowy składa się m.in. ścisłość i formalizm. Osobiście uważam, że scholastyka miała pewien wpływ na ukształtowanie się takiego paradygmatu. To, że średniowieczna "nauka" nie jest nauką wg dzisiejszych kryteriów demarkacji nie oznacza, że jest zupełnie bezużyteczna i należy o niej zapomieć².

aleki jednak jestem od dostrzegania w średniowieczu samych pozytywów. Prawdą jest, że "nauka" średniowieczna opierała się na autorytecie, prawdą jest, że opóźniła rozwój nauk empirycznych, prawdą jest, że była skoncentrowana na próbie poznania Boga a nie otaczającej nas rzeczywistości. Kiedy jednak rozważamy daną epokę, musimy kierować się sposobem myślenia ludzi z tej epoki, zdawać sobie sprawę z tego, że Bóg dla człowieka średniowiecznego był bytem tak samo realnym jak w naszym wyobrażeniu realna jest rzeczywistość fizyczna. Zajmowanie się Bogiem jako najważniejszym "przedmiotem" badań było konieczną konsekwencją tego typu umysłowości. W średniowieczu nie było miejsca na sceptycyzm i agnostycyzm dotyczący istnienia Boga - nawet największe herezje opierały się tylko na odmiennym jego pojmowaniu a nie na negacji jego istnienia. Jeśli jesteśmy przekonani o istnieniu czegoś doskonalszego niż wszystko inne, to czy nie jest rozsądne zająć się tym, co najdoskonalsze? "Uczony" średniowieczny nie postępował więc nierozsądnie, byłby raczej nierozsądny, gdyby głównym jego celem było badanie rzeczywistości przyrodniczej - czyli wytworu zamysłu boskiego - wtórnej wobec samego Boga. Nie znaczy to jednak, że konieczność stworzenia nauki empirycznej nie była w średniowieczu postulowana - była (choć nie tak powszechnie jak w późniejszych epokach) - z tym, że głównym powodem takiego postulatu było mniemanie iż Bóg "manifestuje" się również w otaczającej nas materialnej rzeczywistości i przez poznanie tej rzeczywistości można w pewnym stopniu poznać Boga. Wszystko więc w średniowieczu od Boga pochodzi i do Boga wraca. Kiedy mówimy wiekach średnich musimy mieć tego świadomość.

Zamieszczona obok reprodukcja mówi nam wiele o średniowiecznym obrazie świata (bardzo podobnego obrazu użył zresztą Głogowczyk w jednym ze swoich traktatów astronomicznych). "Geocentryczny wszechświat z astronomicznego traktatu Jana z Głogowa z 1506 roku. Ziemię (w centrum) otaczają trzy pozostałe elementy: woda, powietrze i ogień; nad nimi krążą sfery siedmiu planet. Niebo gwiazd stałych przedstawia zodiak. Wszechświat obejmuje bezgwiezdna sfera, nad którą unosi sie Chrystus z apostołami oraz aniołami".3

agadnieniem nieodłącznym od kultury umysłowej epoki jest sposób nauczania na średniowiecznych uczelniach. W wiekach średnich nie było tak wyraźnych jak obecnie różnic pomiędzy uczniem a pedagogiem. Najczęściej nauczyciel był jednocześnie uczniem wydziału wyższego. Na uniwersytetach wydziałem wstępnym był wydział Artium, na którym uczono tzw. sztuk wyzwolonych (artes liberales). W ich skład wchodziły dyscypliny należące do trivium i quadrivium, przy czym trivium to "niższe sztuki wyzwolone" a konkretnie: gramatyka, retoryka oraz dialektyka, natomiast quadrivium, to "wyższe sztuki wyzwolone": arytmetyka, muzyka, astronomia i geometria. Muszę jednak wyjaśnić, że przez "wyższe", "niższe" nie należy w tym miejscu rozumieć "gorsze", "lepsze". Określenia te znaczą tylko tyle, że jako pierwszych uczono sztuk wchodzących w skład trivium, gdyż uważano, że znajomość gramtyki, retoryki i dialektyki jest konieczna do studiowania quadrivium, natomiast znajomość wszystkich dziedzin wchodzących w skład artes liberales uważano za warunek konieczny do studiowania prawa, medycyny a w końcu teologii. Na Akademii Krakowskiej studiowanie trivium trwało dwa lata, po tym okresie zdawało się egzamin na stopień bakałarza. Studiowanie quadrivium kończyło się egzaminem magisterskim i trwało ok. 2-3 lat. Niewielu studentów osiągało jednak tytuł bakałarza a jeszcze mniej magistra (ten pierwszy zdobywał średnio jeden na pięciu rozpoczynających studia scholarów a drugi średnio co dwudziesty! - tak wyglądała sytuacja na Akademii Krakowskiej, na innych uniwersytetach było niewiele lepiej). Jedynie wybrańcy z tytułem magistra mogli rozpocząć studia na którymś z wydziałów wyższych. Za najwyższy uważany był wydział teologii i nie powinno to dziwić w kontekście tego, co wcześniej napisałem o umysłowości średniowiecznej.

auczanie opierało się więc na wtajemniczaniu scholara w zagadnienia coraz ważniejsze, coraz bardziej skomplikowane i cenione. Robiono to w specyficzny średniowieczny sposób. Wykład był właściwie komentarzem do dzieł, jego podstawą była lektura (lectio). Należało ją właściwie zrozumieć a właściwie zrozumieć znaczyło zrozumieć słowa i wyrażenia (littera), trzeba było znaleźć w niej logiczne ciągi myślowe (sensus) a w końcu określić główne tezy (sententia). Tak jak dzisiaj obok wykładów istnieją ćwiczenia, tak istniały one i w średniowieczu. Nosiły nazwę disputationes i mogły dotyczyć dowolnych zagadnień (de qolibet - o wszystkim). Prowadzenie dysput ze studentami było obowiązkiem mistrzów, dyskusje takie nazywały się disputationes ordinariae. Oprócz tego przy uroczystych okazjach mistrzowie prowadzili dysputy między sobą. Były to popisy oratorskie i dialektyczne, które stawały się przedmiotem podziwu scholarów, nosiły nazwę disputationes quodlibetales. Często - zarówno przy okazji disputationes ordinariae jak i disputationes quodlibetales - rozważano zagadnienia bliskie absurdu, oczywiste sofizmaty. Wiele z nich - odnalezionych w quaestiones⁴ - było później używane do wykazania, że w średniowieczu rozważano zagadnienia nonsensowne (przysłowiowe: "ile aniołów zmieści się na główce szpilki"). Tymczasem sofizmaty były dyskutowane w celu nauki dialektyki często ze świadomością, że zagadnienie jest nonsensowne i nierozstrzygalne. Zachowane zapisy ćwiczeń nie stanowią więc podstawy do negatywnej oceny średniowiecza⁵. Osobiście pamiętam ze szkoły średniej zadania z fizyki czy matematyki, w których występowały absurdalne dane, a co za tym idzie - otrzymywało się absurdalne wyniki. Jeżeli wyciągamy na podstawie quaestiones wniosek o absurdalności nauki średniowiecznej, to posługując się tym samym sposobem myślenia przyszli badacze historii nauki powinni przyjąć na podstawie zeszytów dwudziestowiecznych licealistów wniosek o absurdalności XX-wiecznej fizyki i matematyki.

aktem jest jednak, że metoda scholastyczna ze swoimi komentarzami, kwestiami i wykładami oparta była w dużej mierze na autorytetach. Największym takim autorytetem był Arystoteles i jego dzieła - a raczej jego dzieła opracowane przez Arabów⁶ oraz takich autorów jak np. Boecjusz czy Porfiliusz. Ślepe powoływanie się na autorytet nie sprzyja rozwojowi nauki, prowadzi do utrwalenia w niej błędów.

statecznie można stwierdzić, że średniowieczny sposób nauczania oraz sama średniowieczna "nauka" co prawda opóźniły rozkwit nauk przyrodniczych ale poprzez nacisk na ścisłość, pedantyczność dystynkcji, na konsekwencje w stosowaniu logiki, dobrze przysłużyły się rozwojowi nauk apriorycznych - głównie logiki i matematyki. Już bardzo niedługo po upadku średniowiecza - szczególnie za sprawą Newtona - matematyka stała się językiem nauki. Proponowałbym więc ostrożność w wygłaszaniu negatywnych ocen średniowiecza, ponieważ trudno w tym miejscu stworzyć jednoznaczny bilans zysków i strat dla kultury i nauki. Zawsze, kiedy ktoś wygłasza radykalne tezy o szkodliwej roli średniowiecza, odpowiadam: "pomyśl, co by było gdyby to nie chrześcijaństwo lecz manicheizm, ze swoją skrajną pogardą dla doczesności kształtował dzieje europejskiej kultury przez 1000 lat".

<< WSTECZ * GÓRA STRONY * DALEJ >>

[1] Nazwa pochodzi od plemienia Gotów, którzy w 268 splądrowali Ateny - symbol potęgi kultury Greckiej.

[2] W kwestii wpływu średniowiecza na nowożytną umysłowość polecam (chociaż nie do końca zgadzam się z tak mocną apologią epoki) tekst prof. Stanisława Wielgusa O micie "ciemnego" średniowiecza i "światłej" nowożytności, dostępny on-line pod adresem http://www.republika.pl/arkapana/mity.html

[3] Małgorzata H. Malewicz, Pochwała astrologii Jana z Głogowa, czyli historia sporu astrologów z teologami [w:] Wiedza i Życie, 4/1990.

[4] Quaestiones to średniowieczna literatura będąca zapisem dysput. Inną rozpowszechnioną formą piśmiennictwa "naukowego" były komentarze (głównie do Arystotelesa) pisane przez mistrzów (ale również przez scholarów).

[5] Nonsensowność niektórych zagadnień często zresztą bywa pozorna, np. spór o powszechniki wydaje się problemem skrajnie abstrakcyjnym, nonsensownym i nierozstrzygalnym. Okazuje się jednak, że łatwo można go przeformułować do współczesnej postaci, pytając o charakter istnienia przedmiotów matematycznych a w szczególności zbiorów, co implikuje całkiem poważne pytania dotyczące matematyki.

[6] To właśnie Arabowie od VII wieku, rozwijają spuściznę grecką, podczas kiedy Ojcowie Kościoła mieli do niej raczej wrogi stosunek.